Vol Complexen En Frustraties

The Cinema
July 16, 2012

http://www.cinema.nl/artikelen/2168805/vol-complexen-en-frustraties


In 'The Magdalene Sisters' draait Peter Mullan er niet omheen: de katholieke kerk is een barbaarse instelling, die flirterige meisjes opsluit en ze vervolgens misbruikt. Het Vaticaan ontstak in woede. 'Niemand durft zoiets te zeggen over het jodendom of de Islam.'

Volgens de overlevering kreeg Alfred Hitchcock tijdens een autotocht door Zwitserland de schrik van zijn leven. Hitchcock keek uit het raam en riep: 'Dit is vreselijk. Dit is het vreselijkste dat ik ooit heb gezien.' Zijn gezelschap zag niets alarmerends. Pas in tweede instantie zag het in de verte een priester. Hij was in gesprek met een klein jongetje, op wiens schouder hij zijn hand had gelegd. Hitchcock, tegen de jongen: 'Ren, jongen! Ren voor je leven!'

Filmregisseurs en het katholicisme: het is een moeizame relatie. Volgens de Amerikaanse pressiegroep Catholic League zijn katholieken zelfs de enige bevolkingsgroep die nog openlijk gediscrimineerd mag worden, met name door de filmwereld. Toen de New Yorkse distributeur Miramax de rechten van The Magdelene Sisters aankocht, was dat voor William Donohue, voorzitter van de League, aanleiding op te roepen tot een boycot van Miramax-producties. Na Priest, The Butcher Boy, Dogma, 40 Days and 40 Nights en The Crime of Father Amaro was dit de zesde anti-katholieke film in korte tijd die door Miramax werd gepresenteerd.

Het Amerikaanse verzet volgde op de rel die The Magdalene Sisters veroorzaakte tijdens de wereldpremière in Venetië, waar hij werd bekroond met de Gouden Leeuw. Regisseur Peter Mullan noemde op het festival de katholieke kerk een metafoor voor alle onderdrukkende instituten. Donohue: 'Mullan vergeleek de kerk met de Taliban. Hij zei dat hij in zijn film alles wilde samenvatten wat slecht is aan het katholicisme.' Waarom toch? 'Niemand durft zoiets te zeggen over het jodendom of de Islam.'

'Het is ongelooflijk hoe de pr-machine van de kerk reageert', zegt Mullan. 'Ik had verwacht dat ze de film zouden doodzwijgen. Maar nee: ze ontkennen alles. Het nieuwe millennium heeft het Vaticaan nog niet bereikt.'

In The Magdalene Sisters, gebaseerd op een waar gebeurde geschiedenis, worden 'onreine vrouwen' - slachtoffers van verkrachting, ongewenst zwangere tieners of gewoon flirterige meisjes - door de katholieke gemeenschap in het klooster gezet, en tewerkgesteld als wasvrouwen. De Ierse meisjes moeten zich - eind jaren zestig - onderwerpen aan een Spartaans regime. Rechten hebben ze niet, alleen plichten. Wie tegenspreekt, krijgt met een lat op de blote bovenbenen, of gaat de isoleercel in. De laatste Magdalene-wasserij werd in 1996 gesloten.

Mullans film deed het Vaticaan in woede ontsteken. L'Osservatore Romano, de huiskrant van de katholieke kerk, begon een campagne tegen de Schotse regisseur, die op de voorpagina voor leugenaar werd uitgemaakt. Mullan: 'De wijze waarop de kerk reageerde, bevestigt wat ik laat zien. In plaats van een discussie, volgde een harde ontkenning. De kerk kan nog altijd niet naar zichzelf kijken. Zelfs niet na de onthullingen van de seksuele misdrijven van priesters in Amerika.'

Mullan is zelf katholiek opgevoed, en zal dat, naar eigen zeggen, altijd blijven. 'Je kunt je losmaken, maar het blijft in je systeem zitten. Ik geloof ook oprecht in de helende werking van religie. Het zijn de instituten die niet deugen. Zij hebben door hun honger naar macht en geld de geloofsidealen geperverteerd.'

De onomfloerste aanval van Mullan wijkt af van de anti-katholieke films die totnutoe werden gemaakt. Aan symbolen doet hij niet, voor dubbele bodems is geen plaats. De kerk - die is slecht. Punt.

Alfred Hitchcock was, net als Mullan, een katholiek die zijn eigen geloof inzette om zijn thrillers een extra lading mee te geven. Maar Hitchcock deed dat niet expliciet. In zijn films is het geloof veeleer een duistere kracht, die de grens tussen goed en kwaad diffuus maakt. In Vertigo duikt in de laatste scène uit het donker een non op; in The Man Who Knew Too Much houdt een schimmige organisatie zich schuil op de gewijde grond van de Ambrose Chapel in Londen; in I Confess komt een priester (Montgomery Clift) in gewetensproblemen door de biecht van een moordenaar.

In vergelijking met recente films was Hitchcock gematigd in zijn omgang met het katholicisme. Voor Hollywood is het geloof vooral verbonden met horrorachtige taferelen. Katholicisme? Dat betekent duivelsuitdrijving, stigmata en maffiose clerici.

Toch zijn het niet die films die de katholieke kerk tot razernij brengen. De kerk reageert pas wanneer realistische drama's als The Butcher Boy, met Sinéad O'Connor als een vloekende Maagd Maria, een groot publiek bereiken. Een officieel protest volgde ook na Priest, over een geestelijke die worstelt met zijn homoseksualiteit; spotten met de kerk moet kunnen, zolang het maar niet te dichtbij komt.

Dat het katholicisme zo vaak in scenario's opduikt, wekt geen verwondering. Het Vaticaan - de plaatsvervanger op aarde van de hoogste macht - is een doelwit voor iedereen die zich wil verzetten tegen autoriteit. Daarbij komt dat de katholieke kerk steunt op uiterlijk vertoon - iets waarmee filmmakers ook raad weten.

De grootmeester in het omkeren en bespotten van katholieke beelden was Luis Buñuel, wiens oeuvre van begin tot eind aanvallen herbergt op het katholicisme. Van L'âge d'or (waarvoor de producent in 1930 bijna werd geëxcommuniceerd) tot Le charme discret de la bourgeoisie (1972) wist Buñuel de geestelijkheid te provoceren. Buñuels werk is een parade van bewerkt en gepersifleerd katholiek decorum. Een dubbelganger van Christus doet mee in een scenario (L'âge d'or) dat uit De Sade afkomstig is, en zwervers nemen in Viridiana (1961) dezelfde positie in als de apostelen in Leonardo da Vinci's Laatste Avondmaal.

Ook Pier Paolo Pasolini ontmantelde de katholieke ikonen. La ricotta (1963) is een persiflage op de opnamen van een bijbels epos. In filmstudio Cinecittà figureert een arme arbeider in ruil voor een lunchpakket als een dief die naast Jezus wordt gekruisigd. Omdat het hem niet lukt het eten bijtijds naar binnen te werken, sterft hij daadwerkelijk aan het kruis, terwijl naast hem het kitscherige lijden van Christus wordt geënsceneerd.

'Het publiekelijk belasteren van de officiële religie van de staat', was de reden die de rechter gaf om Pasolini tot vier maanden voorwaardelijke gevangenisstraf te veroordelen. Het antwoord van de regisseur kwam in 1964 met Il vangelo secondo Matteo. Een sobere, devote verfilming van het leven van Christus; een socialistische versie van het evangelie, en tegelijkertijd een verzoening met het geloof - niet voor niets zette paus Johannes Paulus II de film op de lijst met favoriete films die het Vaticaan in 1996 publiceerde.

Het is een bekend gegeven: de felste anti-katholiek is zelf katholiek. Het is ook de paradox van films over katholicisme. Wie als kind door de kerk is gevormd, blijft altijd in de ban van het geloof. Pasolini en Buñuel en natuurlijk ook Federico Fellini lieten zien wat Gerard Reve in Nader tot U (1966) dichtte: 'Eigenlijk geloof ik niets,/ en twijfel ik aan alles, zelfs aan U./ Maar soms, wanneer ik denk dat Gij waarachtig leeft,/ dan denk ik, dat Gij Liefde zijt, en eenzaam,/ en dat, in zelfde wanhoop, Gij mij zoekt/ zoals ik U.'

Peter Mullan, volwassen geworden toen de kerken leegliepen, komt uit een tijd die twijfel op dat vlak uitsluit. De meisjes in The Magdalene Sisters weten alleen te ontsnappen omdat ze een non chanteren. Zij krijgen de sleutel naar de vrijheid in ruil voor de sleutel van de geldkist. In Mullans regie is het kapitalisme ook voor devote Katholieken het ware geloof.