'Rode Draad in Mijn Werk Is Angst', Nrc Boeken, May 18, 2011

'Rode Draad in Mijn Werk Is Angst'

Nrc Boeken
May 18, 2011

http://www.nrcboeken.nl/interview/‘rode-draad-in-mijn-werk-is-angst’

Philip Jenkins: ‘Net als in de Bijbel staan er in de Koran gewelddadige en bloedige oorlogsverzen, maar die oorlogen zijn over het algemeen gericht op bekering, niet op uitroeiing’

Philip Jenkins mengt zich in diverse discussies: over Bijbel en Koran, en over misbruik in de Katholieke Kerk. Hij verdiepte zich in 'de islamisering van Europa' en in de vraag 'hoe religies sterven'.

'Europese media', zegt hij, 'behandelen religie als een probleem, of het nu gaat om evangelische sekten, pedofiele priesters of de vermeende islamisering van Europa.' Die opsomming van schrikbeelden geeft een aardig inzicht in zijn oeuvre. Philip Jenkins (1952) is een Welshman in Amerika. Hij studeerde geschiedenis in Cambridge en promoveerde in 1978 op de historie van het Britse strafrecht. Daarna bekwaamde hij zich in de criminologie en de godsdienstgeschiedenis. Hij is nu hoogleraar geesteswetenschappen aan de Pennsylvania State University.

Religie en misdaad, op het eerste gezicht een vreemde combinatie. Dat vindt hij zelf niet: „Je zou kunnen zeggen dat het theoretische en toegepaste versies zijn van hetzelfde begrip: zonde. De bestudering van misdaad is heel nuttig, want daarvan leer je veel over de manier waarop sociale problemen worden geconstrueerd. Ik heb onderzoek gedaan naar wat in de Verenigde Staten cults' worden genoemd, als gevaarlijk gedoodverfde sekten. Zo ontdek je waar samenlevingen in bepaalde perioden bang voor zijn. Eén van de rode draden in mijn werk is angst."

Jenkins gaf onlangs een lezing aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Vorig jaar verscheen de Nederlandse vertaling van zijn boek God's Continent, over 'christendom, islam en de religieuze crisis in Europa', waarvoor hij een nieuwe inleiding schreef. Op dit moment wordt een recenter boek van hem vertaald over de verdwijning van het ooit bloeiende christendom in het Midden-Oosten en Azië. Jenkins roert zich regelmatig in discussies over islam en christendom. Vorig jaar gaf hij in een radio-interview commentaar op het vermeende gewelddadige karakter van de Koran. Hij vergeleek het boek toen met het Oude Testament. Jenkins: „Het trof me hoeveel genocidale, gewelddadige en bloedige passages er staan in de Bijbel. Zeker, ook in de Koran staan verzen over oorlogvoering, maar die oorlogen zijn over het algemeen gericht op bekering, niet op uitroeiing.

„Uit heilige boeken kun je geen conclusies trekken over de aard van een religie. Neem de Bijbel. Als Samson de zuilen van het huis in Gaza omver drukt, stort het in. De tekst van Richteren 16:30 luidt: 'En hij maakte met zijn sterven meer slachtoffers dan hij had gedood tijdens zijn leven.' Een geweldige tekst voor zelfmoordterrorisme. Toch heeft het christendom geen traditie van zelfmoordterreur. De islam had die vóór 1980 ook niet."

Jenkins mengde zich ook in het debat over seksueel misbruik van minderjarigen in de Katholieke Kerk. „Als criminoloog wil ik weten wat de cijfers zijn. Sinds het onderzoek van het New Yorkse John Jay College of Criminal Justice in 2004 hebben we betrouwbare cijfers over het misbruikpercentage binnen de Amerikaanse katholieke clerus over een periode van vijftig jaar: zo'n 4 procent. Maar omdat we geen even betrouwbare cijfers hebben over enige andere beroepsgroep, kerkelijke ambtsdragers of seculiere onderwijzers, en evenmin over de samenleving als geheel, kunnen we geen vergelijking maken. En als je niet kunt vergelijken, kun je niet spreken van 'meer' of 'minder'."

In zijn boek God's Continent (2007) gaat Jenkins in op een ander eigentijds schrikbeeld: 'Eurabië' of de islamisering van Europa. Het oude continent, schrijft hij, maakt meer kans om de islam binnen zijn grenzen aan te passen aan zijn seculiere cultuur dan om zelf te islamiseren. Hij vat de argumenten nog eens samen. „Wie in een willekeurige Amerikaanse plaats vraagt wat daar het aandeel etnische minderheden is en te horen krijgt '4,5 procent', zal reageren: 'Oh, it's all white here'. Het percentage moslims in het huidige Europa is hooguit 4,5 procent. Hooguit, want we tellen mensen die afkomstig zijn uit landen met een islamitische meerderheid vaak als moslims.

„Verder is het geboortecijfer van groot belang. Iedereen weet dat dit onder blanke Europeanen snel is gedaald en iedereen denkt dat het onder moslims heel hoog is. Daarom, luidt de redering, zullen moslimimmigranten Europa overspoelen. Maar overal waar sprake is van massa-immigratie kent de eerste generatie immigranten een veel hoger geboortecijfer, want zij zijn over het algemeen jonger en armer. Maar na één generatie zullen de cijfers harmoniseren en dat zien we ook in Europa. De vruchtbaarheid onder Europese moslims tendeert naar landelijke gemiddelden."

Burgeroorlog

Jenkins' derde argument is de historische analogie met de VS. „Europa kent nu zo'n veertig jaar massale immigratie uit islamitische landen. De periode van massa-immigratie uit Zuid- en Oost-Europa naar de VS begon in de jaren tachtig van de 19de eeuw. Tegen de jaren twintig dachten Amerikanen dat ze een omvangrijke, gevaarlijke, gewelddadige, niet-geassimileerde bevolking binnen hun grenzen hadden en dat het land aan de rand van een burgeroorlog stond. Een belangrijke reden dat dit niet gebeurde, was de assimilatie van vrouwelijke immigranten in de nieuwe samenleving."

Jenkins vindt de analogie treffend. „Er groeit een nieuwe generatie moslimvrouwen op in Europa met Europese verwachtingen en zij zullen een matigende invloed hebben op de geloofsbeleving. In een recente Britse film over islamisten die een bomaanslag plannen, zegt een van hen: 'Ik probeer thuis de shari'a in te voeren, maar mijn vrouw is tegen'. Toch doen zich binnen de tweede generatie wel degelijk problemen voor. Teleurgestelde, boze jongeren kunnen worden opgepikt door radicale groepen. Jongemannen vallen uit de boot wat betreft scholing en arbeid, terwijl hun zusters het goed doen op school en goeie banen krijgen. Dat leidt tot eerwraak en gedwongen huwelijken."

In hetzelfde boek stelt Jenkins dat het Europese christendom,ondanks onmiskenbare secularisering, verre van dood is. Het neemt nieuwe vormen aan, schrijft hij, zoals charismatische bewegingen. En hij denkt dat de zich aftekenende minderheidspositie van christenen juist bijdraagt aan een nieuw elan. „De katholieke kerk was ooit een massakerk, die het merendeel van de mensen bediende. De Kerk kan blijven pretenderen dat ze die positie nog steeds inneemt, ook al slinkt het aantal kerkgangers zienderogen. Maar ze zou ook een radicaal andere strategie kunnen kiezen: die van een creatieve minderheid, afgestemd op een meer decentrale, geatomiseerde samenleving, waar de traditionele middelen om religie te organiseren – propaganda, onderricht, evangelisatie – niet meer werken. Groepen als Focolare, de Immanuelgemeenschap en Rinnovamento nello Spirito in Italië zijn heel charismatisch, heel enthousiast, heel vrouwgericht. Deze minderheidsgroepen maken een goede kans te overleven en te bloeien in Europa."

Jenkins bespeurt een passieve belangstelling voor het christendom die niet tot uitdrukking komt in ledentallen van kerken. „Eén van de tekenen zijn de massale pelgrimages. Als Europa echt volkomen seculier was, zouden die pelgrimsoorden niet zoveel mensen trekken. Santiago de Compostella is nu een veel grotere bedevaartsplaats dan in de jaren zestig."

In 2008 verscheen The Lost History of Christianity, een reconstructie van de bloei en ondergang van het oosterse christendom in Azië en het Midden-Oosten. Jenkins: „Tot diep in de Middeleeuwen was de helft van de bevolking in het Midden-Oosten christen. De kentering zette in halverwege de 13de eeuw, samen met een periode van mondiale afkoeling. Groeiseizoenen werden korter, er was honger, mensen zochten zondebokken. In Europa overkwam joden hetzelfde als christenen in het Midden-Oosten: ze kregen de schuld.

„De chronologie is identiek: het proces voltrok zich tussen 1250 en 1350, in het Midden- Oosten, ook in China. Aan het begin van de 14de eeuw verdwenen de christelijke gemeenschappen uit China. In het Midden-Oosten slonk het aandeel christenen van de helft tot zo'n 10 procent." Er is een verband tussen die neergang en de 13de-eeuwse Mongoolse opmars in het Midden-Oosten, maar dat is niet eenduidig, zegt Jenkins. „Toen de Mongolen Bagdad plunderden in 1258, verwoestten ze alle moskeeën, maar niet de kerken. De generaal in kwestie, Hulagu, een kleinzoon van Dzjengis Khan, was getrouwd met een christin. Het leek er even op dat de Mongolen zelf christen zouden worden; het was een dubbeltje op zijn kant. Ik denk dat ze de islam uiteindelijk zagen als een zegevierende religie. Toen Koeblai Khan, de Mongoolse keizer van China, werd gevraagd christen te worden, zei hij: „Waarom? Christenen zijn nergens aan de winnende hand."

Spiegel

Jenkins ontkent dat hij met dit boek een spiegel wil voorhouden aan Europa. „Wat mij interesseerde, was de vraag hoe religies sterven. Daar bestaat heel weinig literatuur over. Religies gaan niet spontaan dood, ze moeten worden omgebracht. En dat lukt zelden. In de tweede helft van de 16de eeuw deden Portugese jezuïeten zendingswerk in Japan. Toen de shogun in 1614 het christendom in de ban deed en alle missionarissen het land uitzette, gingen zo'n 150.000 christenen ondergronds. In de 19de eeuw waren er nog zo'n 10.000 die een verborgen bestaan leidden. Toen er rond 1860 Europeanen opdoken, vroegen Japanners hun op zenuwachtige toon: 'Kent u de namen Jezus en Maria'?"

Ziet Jenkins religie als een blijvend element van de menselijke natuur? „Ja. Ik denk dat ons brein is toegerust voor religieuze denkbeelden. We zoeken steeds naar betekenis en naar de zin van ons bestaan. En we zien overal bedoelingen, ook bij dode dingen. Ik vraag mijn studenten wel eens: 'Wie van jullie heeft nog nooit ruzie gemaakt met een auto of een geldautomaat?' We projecteren onze eigen realiteiten. En als er morgen een populaire persoonlijkheid sterft, kan ik u garanderen dat er een heiligdom voor hem wordt opgericht, of het nu in India is, in Israël of in Amsterdam."

Philip Jenkins: Gods werelddeel – Christendom, islam en de religieuze crisis in Europa. Vertaald door Bart Voorzanger. Nieuw Amsterdam, 480 blz. €29,95. The Lost History of Christianity. Harper Collins, 2008, 336 blz. hardcover, €27,-. Morgen geeft Jenkins een lezing over de toekomst van religie in Europa aan de VU in Amsterdam. Voor informatie zie